9-نجی فورال علیشیرنوائی نینگ دوغلان گوًنی

تانیمال ادبی شخصیت علیشیرنوایی نینگ دوغلان گونی مبارک بولسین

 امیرعلی شیر نوایی توًرک دنیاسی ادبیاتی نینگ اینگ تانیمال نماینده سی دیر. چونکه هیچ کیم تورک دیلی و ادبیاتینی اوسدیریش اوچین اونینگ یالی خدمت اتمه دیک بولسا گره ک. نوایی نینگ دؤرادیجیلیگی ترکی کلاسیک ادبیاتی نینگ اینگ بییک چوققی سی دیر. چونکه هیچ کیم اونگاچا بو دیل ده مونچالیق اونگات و کوپ یازمادیق بولسا گره ک. نوایی همه ترکی خلق لارینگ اینگ بییک شاعری و عقلداری دیر، چونکه اول اؤزینی «ختای دان تا خراسانا چا » اوزالان منطقه دا ترکی خلق لرینگ اوز شاعری دیب بیلیورتی. علیشیر نوایی اولاری بیر ادبی دیل بیراغی نینگ آستیده بیرلشدیردی، و اؤزی نینگ آیدیشی یالی «یک قلم » اتدی . بو بیلن ترکی ملت لرینگ اقتصادی، سیاسی، علمی، ادبی و معنوی بایلاشماغینا بییک تاثیر گورکزدی.

         امیرعلیشیر نوایی میلادی 1441 نچی ییلینگ فورال آیی نینگ 9یندا امیر تیمور اوغلی شاهرخ میرزا دورینده، هرات شهری نینگ «باغ دولت» دیه ن جاییندا آنه دن بولیپ دیر. شاعرینگ آته سی «کیچگینه بهادر» لقبی بیلن مشهور بولان غیاث الدین محمد، تیموری لردرباری نینگ اعتبارلی آدم لاریندان، چغتای ایلی نینگ پهلوان لریندان و بیر نأچه امیرزاده لارینگ آتالیغی بولیپ دیر. علیشیرینگ انه سی کابلینگ امیرزاده لریندان حسابلانان شیخ ابوسعید چنگی نینگ غیزی تی. 

 نوایی تخمینا 18 ـ 19 یاشلاریندا مولانا عبدالرحمن جامی بیلن تانیشدی. اونینگ بیلیم سویه سی و ادبی قابلیتیندان حیران غالان جامی اونی هم شاگرد و هم فرزند دیب قبول اتدی. 

   نوایی ایلکی لیریک شعرلری بیلن گینگ شهرت غازانیب باشله دی. 1465 ـ 1466 نجی ییل لاردا نوایی نینگ کتابخوان لری اونینگ شعرلرینی توپلاب دیوان دوزدیلر. نوایی نینگ اؤزی بولسا 1470 ییلینگ باشلریندا بیرینجی دیوانینی «بدایع البدایه» نی دوزدی. سونگگیر راق 1478 ـ 1483 نجی ییل لاردا ایکینجی دیوانی «نوادرالنهای» نی یاراتدی. لیریک تورده کتته تجربه غازانان نوایی، ایندی ترک دیلینده بییک ایپیک اثرلر یارادیش وظیفه سینی اؤز آلینا غوییب تی. وزیرلیک منصبیندان استعفا بیرن سونگ «خمسه» یازیشه تیارلانیب باشلادی. اول آز وقت دوامیندا خمسه اوچان گرکلی اهلی موادلاری توپلادی. نظامی گنجوی، امیرخسرو دهلوی و باشغا شاعرلارینگ خمسه سی و خلق دورادیجیلیگی، همده تاریخ اثرلرینی مکمل اوره نیب چیقدی و خمسه یازیش فکرینی مولانا عبدالرحمن جامی بیلن اورتا غویدی. جامی اونینگ مقصد وریجه لرینی معقولادی. او خمسه یازیش اوچین جیدا غیسغا وخت، ایککی ییل دان کوپ راگ وخت صرف اتدی. 1463 نجی  ییلدا خمسا نینگ بیرنجی داستانی«حیره الابرار»،1484 نجی ییلدا فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سبعه سیار، 1485 نجی ییلدا سدسکندری داستان لارینی یازدی. 

نوائی 1488ـ 1501 ییل لار آرالیغیندا بیر نیچه چپر وعلمی اثرلر یازدی. هرات شهرینه غایداندان سونگ کوپ اوتمأن «تاریخ ملوک عجم» اثرینی یازدی. 1490 نجی ییلی شاعر ومعرفت پرور سیدحسن اردشیر حقینده «حالات سیدحسن اردشیر» بیوگرافیک اثرینی یاراتدی. 1391 نجی ییل ده معما ژانری حقینده «رساله معما» نی یازدی. شول ییلی «مجالس النفایس » تذکره سینی یازیشا گیریشدی و سونگ اونی دولدیریب تحریر اتدی. بو اثرینده اول 450 دن آرتیق 15 نجی عصر شاعرلارنینگ دورموشی و ادبی فعالیتی حقینده معلومات بریب، اولارینگ اثرلریندن پارچه لار گیریزدی. نوایی 1492 ـ 1494 نجی ییل لارده استادی و دوستی بییک شاعر و متصوف عبدالرحمن جامی حقینده «خمسه المتحیرین» اثرینی یاراتدی. شونینگ یانی اول 1492 ییل دان سونگ حسین بایقرا و باشغا لارا یازان مکتوب لرینی «منشآت» آدی بیلن بیر کتاب اتدی. 1492 نجی ییلدان سونگ نوایی شعر دوزیلیشی، عروض وزنی حقینده هم علمی اهمیته اییه بولان «میزان الاوزان» اثرینی یاراتدی. همده 1491 ـ 198 ییل لار آراسینده «حالات پهلوان محمود»، « نسایم المحبه»، و باشغا اثرلرینی یازدی. 1499 نجی ییلی «لسان الطیر» فلسفی ـ تصوفی داستانینی همده «محاکمه اللغتین» اثرلرینی یاراتدی. اول 1500 نجی ییلی سونگقی بییک اثری «محبوب القلوب » ی یازدی. بولاردان باشغا، نوایی اوز دوری نینگ اقتصادی ـ اجتماع دوزیمی و اوز ملک لری وهمده غوردیران عمارت لاری حقینده معلومات بریجی «وقفیه» و دینی ـ اخلاقی مسأله لره دایر «نظم الجواهر» و « تاریخ انبیا وحکما»، «سراج المسلمین» وباشغا اثرلرهم یاراتدی. نوایی یارادان اثرلرنینگ دییرلی همه سی بیزه چه ساقلانیب غالیب دیر.
حسین بایقرا، عصیان کوترن اوغلی ـ محمدحسین میرزا غارشی 1500 نجی ییلینگ یازیندا قوشون تارتیپ دی. دسامبر آیی نینگ 22 سینده حسین بایقرا نینگ محمدحسین میرزا غارشی اوروشدا غلبه غازانیب اول بیلن یاراشانی وغایدیب هراتا گلیشی حقده خبر گلیور. نوایی بیتاب لیغینا گه غارامان پادشهانی کوتیب آلیش اوچین باشغا دولت ارباب لاری بیلن بیرجایدا یولا دوشیور. اونینگ بیتابلیغی گویجیکیور، 11501 نجی ییلینگ جنوری آیی نینگ اوچینده علیشیر نوایی وفات اتیور. بوتین هرات غاتی ماتم توتیور، مصیبتلی خبر تیز آرادا بوتین خراسان وماوراالنهره وباشغا جایلاره باریب یتیور. کوپ شاعرلار و تاریخچی لار نوایی نینگ خاطره سینا باغیشلاب اثرلر یازیورلار.
محمد صالح راسخ